1. Strona główna
2. Zabytki Radomia

Zabytki Radomia

Układ urbanistyczny

W Radomiu zachował się unikatowy, zabytkowy układ urbanistyczny. Składają się na niego: wczesnośredniowieczne grodzisko Piotrówka, Stare Miasto z kościołem Św. Wacława, Miasto Kazimierzowskie z Rynkiem, farą, kościołem ewangelickim i fragmentem murów obronnych oraz XIX-wieczne Śródmieście z główną ulicą miasta – Żeromskiego.

Grodzisko Piotrówka

Grodzisko „Piotrówka” – Gród radomski wzniesiono w drugiej połowie X w. Znajdowała się tu siedziba kasztelanii. Pozostałością po grodzie jest wzgórze o pow. 0,6 ha, przypominające z lotu ptaka koło. Nazwa grodziska pochodzi od wzniesionego tutaj prawdopodobnie na przełomie X i XI w. drewnianego kościoła Św. Piotra. Świątynia została rozebrana na początku XIX w. przez Austriaków. W latach 1790-1812 wzgórze grodowe pełniło funkcję cmentarza. W okresie II wojny światowej Niemcy przystosowali „Piotrówkę” do celów militarnych, budując na niej okopy.

Kościoły i klasztory

Kościół pw. św. Wacława

Wybudowany w 1276 r. z fundacji Bolesława Wstydliwego w stylu gotyckim w miejsce drewnianego. Stanowi najstarszy murowany zabytek Ziemi Radomskiej. W XIX w. Rosjanie zamienili obiekt na więzienie dla osób wywożonych później w głąb Rosji. W późniejszym okresie obiekt pełnił funkcję szpitala. Dzięki staraniom biskupa sandomierskiego Piotra Gołębiowskiego w 1978 r. budynek ponownie przekazano Kościołowi. Autorem projektu przywrócenia świątyni dawnego wyglądu był prof. dr hab. Wiktor Zin.

Kościół farny pw. św. Jana Chrzciciela

Gotycki, wybudowany w 1360 r. przez Kazimierza Wielkiego. W świątyni modliło się wielu panujących, w tym św. Kazimierz i św. Jadwiga. Wieża fary góruje nad Miastem Kazimierzowskim i jest widoczna z wielu dzielnic miasta. Grany był z niej hejnał miejski. W latach 1630-33 do fary dobudowano późnorenesansową kaplicę Kochanowskich wzorowaną na wawelskiej Kaplicy Zygmuntowskiej. Świątynia została przebudowana na początku XX w. przez Józefa Dziekońskiego. Z prezbiterium do zakrystii prowadzi gotycko-renesansowy portal z pierwszej połowy XVI w. Polichromia w prezbiterium jest współczesna i nawiązuje do polichromii wczesnogotyckich.

Kościół ewangelicko-augsburski

Pierwotnie świątynia rzymskokatolicka wzniesiona w latach 1784-85 jako rzymskokatolicki kościół należący do benedyktynów sieciechowskich. Do budowy świątyni wykorzystano jedną z baszt w murach miejskich. Do parafii ewangelickiej kościół należy od 1827 r., po tym jak do Radomia przybyło wielu przemysłowców, przede wszystkim z Niemiec i Austrii. Organy w kościele pochodzą z 1877 r. i są najstarszymi zachowanymi do naszych czasów organami w mieście.

Kościół Św. Trójcy i dawny klasztor benedyktynek

Wzniesiony na przełomie XVII i XVIII w. w stylu barokowym według projektu Tylmana z Gameren. Murowany zespół klasztorny wzniesiono z fundacji Barbary Tarłówny w miejsce wcześniejszych, drewnianych zabudowań. W latach 1837-87 kościół zamieniono na cerkiew. W ołtarzu głównym znajduje się obraz Św. Trójcy z I połowy XVIII w. Obecnie kościół należy do księży jezuitów. Po pierwszej wojnie światowej kościół ponownie stał się świątynią katolicką. Dawny klasztor benedyktynek zamieniono w XIX w. na więzienie. Obecnie jest siedzibą biskupa ordynariusza radomskiego Zygmunta Zimowskiego oraz kurii biskupiej.

Kościół i klasztor bernardynów

Wzniesione poza murami miejskimi na przełomie XV i XVI w. w miejsce drewnianych. Fundatorem zabudowań był podczaszy koronny i starosta radomski Dominik z Kazanowa. W kościele i klasztorze bywało wielu słynnych Polaków, w tym: królowie, a także Kazimierz Pułaski, Tadeusz Kościuszko, książę Józef Poniatowski, Julian Ursyn Niemcewicz. W okresie poprzedzającym powstanie styczniowe klasztor był głównym ośrodkiem działalności narodowo-wyzwoleńczej w Radomiu. Za działalność patriotyczną bernardyni zostali ukarani przez władze carskie kasatą klasztoru. Zakonnicy powrócili do miasta dopiero w 1936 r. W latach 1911-12 miała miejsce rozbudowa kościoła według projektu Stefana Szyllera. Zespół kościelno-klasztorny bernardynów w Radomiu należy do najlepiej zachowanych średniowiecznych zespołów bernardyńskich w Polsce.

W kościele znajduje się wiele epitafiów z różnych epok. Do najcenniejszych należy wczesnobarokowe epitafium szlachcica Wszebora Tymińskiego herbu Nałęcz. W ołtarzu głównym gotycka grupa Pasji (Chrystus Ukrzyżowany, Matka Boska Bolesna i św. Jan Ewangelista) z warsztatu Wita Stwosza. Po bokach nawy znajdują się rokokowe ołtarze z XVIII w.

Najstarsza z kaplic, Kaplica Matki Boskiej, powstała przed 1480 r. Znajdują się tu drewniane stalle z początku XVI w. oraz obraz Niepokalanego Poczęcia.

W kaplicy św. Anny z końca XVI w. spoczywają prochy płk Dionizego Czachowskiego. Rokrocznie w okresie świąt Bożego Narodzenia wystawiana jest tu ruchoma szopka, uważana za najpiękniejszą w mieście.

Od strony południowej do klasztoru przylega budynek gospodarczy. Mieściła się tu gotycka, dawna kuchnia klasztorna oraz warzelnia wosku.

Kościół garnizonowy pw. św. Stanisława

Wzniesiony w latach 1896-1902 jako cerkiew. W 1918 r. kościół przejęło wojsko polskie. Po przebudowie od 1930 r. pełni funkcje kościoła garnizonowego. Do wejścia prowadzi czterokolumnowy portyk. Świątynię wieńczy wysoka kopuła. Do ciekawszych elementów wyposażenia należy XVIII-wieczny krucyfiks, Pieta dłuta radomskiego rzeźbiarza Bolesława Zwolińskiego oraz ambona w kształcie łodzi. W podziemiach kościoła mieści się kaplica św. Maksymiliana Kolbe.

Katedra Opieki Najświętszej Marii Panny

Wzniesiona została w latach 1894-1911 według projektu Józefa Piusa Dziekońskiego w stylu neogotyckim. Kościół został wzniesiony na wzór katedry św. Floriana na warszawskiej Pradze, zaś same wieże wzorowane są na wyższej wieży kościoła mariackiego w Krakowie. Obie mają 72 m wysokości. Katedra jest największym obiektem sakralnym na terenie miasta. Od 1981 r. świątynia pełniła funkcję konkatedry sandomiersko-radomskiej, a od 1992 r. jest katedrą radomską.

W ołtarzu głównym znajduje się rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem wykonana z marmuru kararyjskiego w Rzymie. W lewym przedsionku znajduje się grób zmarłego tragicznie w 2001 r. biskupa Jana Chrapka.

18 czerwca 1972 r. podczas uroczystości peregrynacji w katedrze z udziałem prymasa Polski Stefana Wyszyńskiego i kardynała Karola Wojtyły na trasę pielgrzymowania po kraju powróciła kopia obrazu Jasnogórskiego, uwięziona wcześniej przez komunistyczne władze na Jasnej Górze.

Kościół św. Rodziny

Wzniesiono na początku XX w. w stylu neogotyckim według projektu Stefana Lamparskiego jako kaplicę Towarzystwa Dobroczynności w Radomiu. Do stowarzyszenia należał do 1934 r. Później został nabyty przez Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego a’Paulo. Przed II wojną światową kapelanem był tutaj ks. Stefan Grelewski, dzisiaj błogosławiony. W 1965 r. kaplicę mianowano kościołem filialnym parafii pw. Opieki NMP w Radomiu i rozbudowano w latach 1968-70. Parafia św. Rodziny powstała w 1974 r. mimo braku zgody ze strony ówczesnych władz.

Inne zabytki architektury

Mury obronne

Wzniesione z cegły na fundamentach z kamieni polnych w połowie XIV w. Mury biegły na długości 1100 m. Do miasta można było się dostać przez trzy bramy, do dzisiaj zachowały się jedynie fundamenty Bramy Krakowskiej. W zachowanym odcinku murów miejskich można zobaczyć również basztę.

Kolegium Pijarów

Wybudowane w połowie XVIII w. wg projektu Antonio Solariego. W latach 1818–1825 dobudowano klasycystyczną fasadę z portykiem o czterech toskańskich kolumnach. Pijarzy prowadzili w Radomiu szkołę na bardzo wysokim poziomie. W kolegium można było zdobyć wykształcenie elementarne i średnie. Szkołę zamknięto po upadku powstania listopadowego. W 1845 r. w gmachu otwarto Gimnazjum Gubernialne Radomskie, które ukończyło wielu wybitnych Polaków, w tym kardynał Mieczysław Ledóchowski, Tytus Chałubiński, Walery Przyborowski, Jacek Malczewski. W kompleksie zabudowań kolegiackich zachował się również dawny kościół św. Jana Kantego. Obecnie czteroskrzydłowy gmach jest siedzibą Muzeum im. Jacka Malczewskiego. Placówka posiada m.in. czwartą co do wielkości kolekcję dzieł Jacka Malczewskiego.

Dom Gąski i Dom Esterki

Najstarsze zachowane kamieniczki mieszczańskie Radomia. Wzniesione zostały w XVII w. w stylu barokowym. W 1656 r. podczas potopu w Domu Gąski kwaterował król Szwecji Karol Gustaw. Obecnie mieszczą Muzeum Sztuki Współczesnej.

Ratusz

Neorenesansowy, wzniesiony w 1848 r. według projektu Henryka Marconiego. Swoim stylem nawiązuje do renesansowych pałaców Toskanii. Charakterystyczne są boniowane ściany oraz wieża zegarowa, z której codziennie o 12.00 odtwarzany jest hejnał miejski. Do połowy lat pięćdziesiątych XX w. ratusz był siedzibą władz miejskich. Jest to już drugi radomski ratusz, pierwotny stał na środku Rynku i wzniesiony był ok. 1360 r.

Pozostałości zamku

Zamek został wzniesiony w połowie XIV w. przez Kazimierza Wielkiego. Był siedzibą królów podczas ich pobytu w Radomiu, stanowił również siedzibę starostów radomskich. Spośród panujących najczęściej na zamku bywali królowie z dynastii Jagiellonów. W latach 1481–1483 Królestwem Polskim zarządzał stąd królewicz Kazimierz Jagiellończyk, dzisiejszy święty i patron miasta. W 1505 r. na zamku królewskim uchwalono konstytucję „Nihil novi” zakazującą królowi wydawania jakichkolwiek ustaw bez zgody izby poselskiej oraz senatu. Budowla została zdewastowana w XVII w. przez Szwedów, następnie odbudowana, ale nigdy nie odzyskała już takiego wyglądu jak za panowania Jagiellonów.

Budynek dawnej loży masońskiej

Eklektyczny, z 1818 r., zaprojektowany przez Jakuba Kubickiego. W budynku ma dzisiaj swoją siedzibę Prokuratura Okręgowa.

Mauzoleum płk Dionizego Czachowskiego

Wzniesione pierwotnie w 1938 r. przed kościołem bernardynów, rozebrane przez hitlerowców. Obecne postawiono na Placu Żołnierzy 72 Pułku Piechoty w 1963 r. Mauzoleum upamiętnia bohatera powstania styczniowego i jednego z jego głównych przywódców na terenie guberni radomskiej płk D. Czachowskiego.

Rogatka Warszawska

Wybudowana w 1829 r. przez Henryka Marconiego według projektu Stefana Balińskiego przy dawnym wjeździe do miasta od strony stolicy. Obecnie obiekt należy do Politechniki Radomskiej i mieści Akademicką Galerię Sztuki „Rogatka”.

Dawna hala targowa

Wzniesiona w 1898 r. jako jedna z pierwszych w Polsce. Obecnie Dom Towarowy „Senior”. W podziemiach ma dziś swoje miejsce restauracja „Cyganeria” i pub „Grosz”.

Resursa Obywatelska

Wybudowana według projektu Ludwika Radziszewskiego w 1852 r. Tympanon budynku wieńczą trzy muzy: Talia, Melpomena i Euterpe. Resursa była ośrodkiem kultury dla mieszkańców Radomia i odwiedzających miasto gości. W budynku odbywały się przedstawienia teatralne, spotkania ze sławnymi osobistościami. W 1903 r. gościł tu Henryk Sienkiewicz, a w 1924 r. Józef Piłsudski. W okresie drugiej wojny światowej budynek mieścił lokal rozrywkowy dla Niemców „Deutsche Haus”. Aktualnie siedziba Ośrodka Kultury i Sztuki „Resursa Obywatelska”, w którym organizowane są liczne wystawy, przedstawienia, konferencje naukowe, działa Teatr Poszukiwań oraz Klub Dobrego Filmu prezentujący niekomercyjne kino polskie i światowe.

Dom Jacka Malczewskiego

Kamienica, w której w 1854 r. urodził się i spędził dzieciństwo wybitny polski malarz symbolista.

Apteka Pod Białym Orłem

Założona w klasycystycznej kamienicy na początku XIX w. Była jedną z najstarszych aptek w mieście. Sufit pokrywa monumentalna polichromia z białym orłem.

Drukarnia Jana Kantego Trzebińskiego

Niewielki pawilon wybudowany w 1918 r. w stylu eklektycznym. Portal wejściowy ozdabiają kamienne medaliony z popiersiami: wynalazcy druku - Gutenberga i wynalazcy litografii – Senefeldera.

Pałacyk Kierzkowskiego

Klasycystyczny pałacyk mieszczański z 1828 r. wtopiony w zabudowę ul. Żeromskiego. W tympanonie znajduje się herb Lubicz. Obiekt zaprojektował architekt Stefan Baliński.

Pałac Karschów

Wzniesiony w latach 1881-1882 w stylu nawiązującym do renesansu i baroku francuskiego, z mansardowym dachem. Budowla wzorowana była zapewne na nie istniejącym już pałacu Kronenberga w Warszawie. Stanowi najbardziej okazałą budowlę mieszczańską w mieście. Była rezydencją najbogatszych przemysłowców Radomia pochodzących z Nadrenii Karschów. Pod koniec XIX w. została tu założona również apteka, która funkcjonuje do dnia dzisiejszego.

Budynek d. Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego

Wzniesiony według projektu Ludwika Radziszewskiego i Henryka Marconiego w 1852 r. Obiekt zbudowano w stylu historycznym. Przypomina inne budynki Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego wznoszone w miastach Królestwa Polskiego. Przez pewien czas funkcję sekretarza generalnego pełnił tu Julian Malczewski, ojciec Jacka Malczewskiego.

Kamienica Podworskich

Zbudowana w latach 1866-67. Mieszkali tu Andrzej i Teofilia Podworscy – właściciele apteki Pod Białym Orłem. Kamienica nosi również nazwę Narodówki w związku z działalnością patriotyczną prowadzoną przez właściciela w okresie przynależności Radomia do zaboru rosyjskiego. Elewację od strony fontann ozdabiają popiersia starożytnych filozofów.

Gmach Narodowego Banku Polskiego

Wybudowany w 1919 r. Charakterystyczny budynek z niską kopułą. Obecnie jest siedzibą Sądu Rejonowego. Wnętrza obiektu wykorzystano w filmie Jana Łomnickiego „Kontrybucja” z 1967 r.

Pałacyk Hempla

Wzniesiony w I połowie XIX w. w stylu klasycystycznym. Na początku XX w. właścicielem obiektu był Stefan Hempel, który założył w pałacyku bibliotekę sejmikową. Przed budynkiem znajduje się niewielki dziedziniec, po bokach którego stoją dwie oficyny. Pałacyk mieści dzisiaj restaurację „Pod Kasztanami”.

Gmach Komisji Województwa Sandomierskiego

Klasycystyczny, wzniesiony w 1827 r. przez Antonio Corazziego po przeniesieniu władz wojewódzkich z Sandomierza do Radomia. Rozbudowany na potrzeby siedziby władz dystryktu radomskiego w czasie II wojny światowej. Należy do najbardziej reprezentacyjnych budowli miasta.

Gmach mieści dzisiaj Urząd Miejski, Delegaturę Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego, Sąd Rejonowy. Na parterze znajduje się Galeria Dziedzictwa Kulturowego Radomia z makietą Śródmieścia w skali 1:500 oraz Galeria Dziedzictwa Miasta Kazimierzowskiego z odtworzoną architekturą Rynku w miniaturze. W gmachu mieści się również sala koncertowa, w której organizowane są liczne imprezy kulturalne.

Rogatka Lubelska

Wybudowana w 1829 r. przez Henryka Marconiego według projektu Stefana Balińskiego. Przebudowana w latach 1922-1926 na łaźnię miejską. Obecnie mieści się tutaj Klub Środowisk Twórczych „Łaźnia”. Klub jest miejscem wystaw i koncertów. Co roku organizowany jest Ogólnopolski Turniej Śpiewających Poezję „Łaźnia”.

Gmach Dyrekcji Lasów Państwowych

Wzniesiony w 1938 r. W latach 1975-89 siedziba Komitetu Wojewódzkiego KC PZPR, przed którą doszło do wielkiego protestu robotniczego w 1976 r., kiedy to na ulice miasta wyszło wielu robotników na wieść o podwyżce cen żywności. Od 1990 r. budynek jest ponownie siedzibą Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych.

Pałac Ślubów

Wzniesiony w 1927 r. według projektu Alfonsa Pinno z portykiem o czterech monumentalnych kolumnach. Pierwotnie była tu siedziba władz Powiatowego Sejmiku Samorządowego.

Gmach Sądu Okręgowego

Wybudowany w 1894 r. W okresie międzywojennym mieściła się tu Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych.

Miejska Biblioteka Publiczna im. Józefa A. i Andrzeja S. Załuskich

Mieści się w neoklasycystycznym pałacyku z końca XIX w. wybudowanym dla notariusza Władysława Kulczyckiego. W bibliotece funkcjonuje kilka galerii prezentujących fotografię artystyczną, obrazy i grafiki.

Budynek d. Kasy Pożyczkowej Przemysłowców Radomskich

Wybudowany w 1897 r. w stylu neogotyckim. Obecnie siedziba Banku PKO S.A.

Mazowieckie Centrum Sztuki Współczesnej „Elektrownia”

Ulokowane jest w budynku dawnej ciepłowni miejskiej z 1901 r. Centrum Sztuki Współczesnej powstało z inicjatywy honorowego obywatela miasta Andrzeja Wajdy. Obecnie „Elektrownia” jest miejscem licznych wystaw, koncertów i performance, wyświetlane jest tu również ambitne kino polskie i światowe.

Zakłady Przemysłu Tytoniowego

Wielki kubaturowo obiekt z 1923 r. wzniesiony według projektu Stefana Szyllera.

Cmentarze

Cmentarz rzymskokatolicki przy ul. Limanowskiego

Najstarsza czynna nekropolia radomska założona w 1812 r. Znajduje się tu wiele zabytkowych, kamiennych i żeliwnych grobów. Pochowany jest tutaj m.in. artysta-malarz Józef Brandt. Do najokazalszych grobów należy grób Konstantego Mireckiego z rzeźbą „Anioła Ciszy” z początku XX w. Przy głównej alei znajdują się trzy pomniki pamięci: więźniów politycznych okresu stalinowskiego i sybiraków, radomian pomordowanych w hitlerowskich obozach koncentracyjnych oraz tych, którzy zostali zamordowani w Katyniu, Ostaszkowie, Kozielsku i Starobielsku. Pole grobowe, na których spoczywają żołnierze 72 pułku piechoty polegli w 1939 r. wieńczy okazały pomnik z dwoma wbitymi w podest mieczami rycerskimi.

Cmentarz wojskowy

Założony został przez Austriaków w okresie I wojny światowej. W samym centrum niewielkiego cmentarza usytuowana jest kaplica z 1915 r. Na cmentarzu chowani byli żołnierze różnych narodowości.

Cmentarz prawosławny

Utworzono w 1839 r. Na cmentarzu znajduje się m.in. kwatera żołnierzy rosyjskich założona w okresie I wojny światowej. W okresie międzywojennym na cmentarzu odbywały się również wspólne modlitwy, na które przybywała miejscowa ludność wyznania prawosławnego, gdyż nie istniała wówczas w Radomiu ani jedna cerkiew. Aktualnie na cmentarzu chowani są prawosławni jak i katolicy. Blisko bramy wejściowej usytuowana jest cerkiew wybudowana w latach 1986-92.

Cmentarz ewangelicki

Powstał w 1833 r. Znajduje się tu wiele grobów żeliwnych i kamiennych, m.in. grobowiec rodziny Karschów – radomskich przemysłowców pochodzenia niemieckiego. Na cmentarzu zachowały się nagrobki w czterech językach: niemieckim, polskim, szwedzkim i rosyjskim.

Cmentarz żydowski (kirkut)

Powstał w 1831 r. Początkowo był cmentarzem epidemicznym założonym w związku z epidemią cholery. Z czasem przekształcono go na stały grzebalny. W czasie drugiej wojny światowej hitlerowcy używali macew do budowy dróg i chodników. Część z nich powróciła na kirkut. W 1998 r. wybudowano ohel iskor – dom modlitw.

Opis zabytków: Krzysztof Ninard